Een ‘oorsg(a)at’ met de varianten ‘hoorsg(a)at’, ‘horesga(a)t’ en ‘oorsch(a)at’ is een heel speciaal Peerder dialectwoord. Het betekent “inrit” en “vaargat” waarmee een toegangs(gat) tot een akker of weide bedoeld wordt. Heel specifiek gaat het hierbij om een stuk grond (akker, weiland …) dat door een houtkant, houtwal of houtgracht omgeven is en dat alleen maar via dat gat in die houtkant of -wal bereikt kan worden. In https://www.mijnwoordenboek.nl/dialect/peers vind je als synoniem voor “inrit” de woorden ‘oorschaat’ en ‘schoor’ terug.
De term ‘schoor’ is dus blijkbaar ook een synoniem van ‘(h)oorsga(a)t’. ‘Schoor’ stamt uit de bouwkunde en betekent steun- of stutbalk, meestal schuin aangebracht als ondersteuning van een constructie en een synoniem zou ‘strever’ zijn. Bij uitbreiding betekent het soms ook een rechte (soms metalen) steunpaal, ook bekend als ‘stut’, ‘stijl’ of ‘stijp’ die in de metalen versie korter en langer gemaakt kan worden omdat de delen in elkaar schroeven. ‘Stut’ herkennen we ook in het werkwoord ‘stutte’ (steunen) en ‘schoor’ vinden we terug in het werkwoord ‘schore’ (steunen, stutten). ‘Schoor’ en ‘schore’ vond men in het Middelnederlandse “score” al met de betekende van “stut(ten)”. In sommige Duitse dialecten betekent “Schore” ook “steunpaal” en vandaag vertaal je het Engelse “to shore (up)” ook nog met “(onder)steunen”.
Doorheen de tijd is ‘schoor’ vooral, en niet alleen in Peer, gebruikt om een overbrugging van een smalle of brede gracht aan te duiden, bijvoorbeeld om via een ‘(h)oorsga(a)t’ op het veld te geraken. Vroeger waren dat vooral houten constructies met nogal wat schuin aangebrachte balken erin. Later werden ook betonnen buizen van allerlei formaat gebruikt om in de gracht te leggen zodat het water door de gracht kon blijven stromen en de bovenkant werd dan opgevuld zodat men via dat ‘schoor’ het veld kon bereiken. Het procedé is bekend als “inbuizing” en wordt veel toegepast bij baangrachten.
Misschien kunnen wij dat ‘schoor’ ook taalkundig gebruiken om bij dat ‘(h)oorsga(a)t’ te geraken, want je vindt in de dialectliteratuur nergens een uitleg voor ‘(h)oorsga(a)t’. In de taalevolutie kennen we het verschijnsel “methatesis” dat betekent dat klanken binnen een woord verspringen en van plaats veranderen of wisselen. Een bekend voorbeeld is “kerstmis” dat in het Engels “Christmas” is en waarbij je ziet dat de /r/ van plaats veranderd is. In plaatsnamen kennen we bv. “Born” en “bron” en in de kindertaal en de taalverwerving komt dit verschijnsel veelvuldig voor. “Mijn auto is pakot” zegt de peuter/kleuter die natuurlijk bedoelt dat zijn auto “kapot” is. Bij het opgroeien vervangen de kinderen die vormen wel door de correcte vormen, maar sommige volwassenen gebruiken die verwisseling dan weer met opzet. Dichters en cabaretiers, bijvoorbeeld, zoeken naar speciale effecten in hun teksten en dan spreken we over “spoonerisme”. Leuke voorbeelden vind je op internet en dit zijn er enkele van: “schanalenbil” (bananenschil), heter boren” (beter horen) en om in de buurt van ons ‘schoor’ te blijven: “schoorduiven” (doorschuiven). Klik zeker eens op de link hieronder, je vindt er een hele lijst van.
Als we van het woord ‘schoor’ vertrekken en weten dat letters doorheen de tijd wel eens van plaats kunnen verspringen … dan is het best denkbaar dat we van ‘schoor’ bij ‘oors(ch)’ kunnen geraken. Als we dit “nieuwe” woord combinatie met het ‘ga(a)t’ in de houtkant, dan leidt ons dat naar ‘oorsga(a)t’. In sommige varianten wordt er nog een /h/ bij “aangeblazen” … en wij zijn er. Ben jij er ook nog?
Op ’t Lin is of was het kruispunt van Hoogeng met het Achterstraatje (tegenover bouwmaterialen Paesen) bekend als ‘Aan de zeven hoorsgaten’, zo vertelde een vroegere buurjongen-jeugdvriend. Hij had het verhaal van zijn grootmoeder die zich herinnerde dat daar blijkbaar zeven toegangen naar velden lagen … via openingen in de houtgrachten. En weet je wat? Het spookte daar ’s nachts … zelfs in de jaren ’50 en ’60 nog!
Meer ‘(h)oorsgaten’:
https://www.mijnwoordenboek.nl/dialect-vertaler.php?woord=oprit https://nl.wikipedia.org/wiki/Schoor_(bouwkunde)
https://www.encyclo.nl/begrip/schoor
http://etymologiebank.ivdnt.org/trefwoord/schoor2
https://nl.wikipedia.org/wiki/Metathese
https://nl.wikipedia.org/wiki/Spoonerisme
Eerste publicatie in “Blikveld” nr. 13 van 26 maart 2021.
Louis Dingenen