’Deu hadde’t speeël wieër: ze zijn wieër lielek aan ‘t doen bij ’t kaarte, die no.nke van eus! Zjust jing … en dè zijn dan groëte minse!’ (Het spel zit weer op de wagen: ze zijn weer aan ’t vechten bij het kaarten, die ooms van ons! Net kinderen … en dat zijn dan volwassenen!)
In het Peerder dialect kennen we de woorden ‘spel’ en ‘speeël’ die beide (meestal) hetzelfde betekenen, maar het gebruik ervan is blijkbaar leeftijdsgebonden. De jongere generatie heeft het meestal over ‘spel’, de oudere generatie gebruikt meestal ‘speeël’ (met de lange /e:/). Het verkleinwoord is ‘spelleke’ en het werkwoord is ‘spele’ en tot daar is het nog eenvoudig … maar dan ‘begint het spe(e)l’: wat is het meervoud?
Niet eenvoudig, ook niet in het AN en wie het echt wil uitvlooien, kan best op een link onderaan klikken. Twee schaakspellen zijn twee schaakborden met de stukken, twee spellen schaak zijn twee schaakwedstrijden en schaakspelen is het meervoud van het schaakspel zoals het gespeeld wordt. Ik had je gewaarschuwd: ‘deu begint het spe(e)ël’, geraak er maar wijs uit. Een tip: het meervoud van het verkleinwoord, is in alle betekenissen correct: “spelletjes”, dus! En wat stellen we vast? In het dialect gebruiken wij ook heel dikwijls het verkleinwoord van ‘spel’, zowel in het enkelvoud als in het meervoud: ‘e spelleke spele / spellekes spele’, ‘e spelleke kaarte / drei spellekes kaarte’. Als we een “spel kaarten” bedoelen, zegt de jongere generatie meestal ‘e spel, e spelleke of e pekske kaarte’, niet? De oudere generatie heeft het ook wel over ‘e pekske kaarte’, maar ook over ‘e speeël kaarte’ waarmee het geheel van de kaarten in een pakje bedoeld wordt. Het oude meervoud is ‘twieë speeël kaarte’, twee pakjes kaarten! Ook voor “speelgoed” in het algemeen gebruiken we in Peer ‘speeël’: ‘Pak d’oeër speeël mèr bieën, jing, ’t is ètestijd!’(Neem je speelgoed maar bij elkaar, kinderen, het is tijd om te eten!)
‘Deu hadde ’t spe(e)ël wieër’ wordt in (o.m.) het Peerder dialect gebruikt om aan te geven dat er iets gaat gebeuren, dat de poppen gaan dansen, dat de/een (meestal vervelende) zaak is begonnen. Met ‘spel’ of ‘speeël’ wordt in deze uitdrukking verwezen naar het wagenspel dat in de middeleeuwen populair was: een (toneel)stuk werd op een verplaatsbare wagen opgevoerd op verschillende plaatsen. De bekendere uitdrukking is ‘het spel/speeël zit wieër oppe wage’ en ze wordt dikwijls in de sport gebruik om aan te geven dat er heibel op komst is. Een heel bekend wagenspel is dat van “Mariken van Nieumeghen” (Marieke van Nijmegen). Meer weten? Klik op de link hieronder.
In ons dialect hebben we nog een uitdrukking om naar een soort “toneel” te verwijzen. ‘Ge moet deu niet zoe e spe(e)ël van make, jo.ng’ (je moet daar niet zoveel theater rond maken!) ‘Spe(e)ël make’ verwijst dus naar de drukte, de heibel, het theater dat mensen soms maken rond iets banaals, iets gewoons! ‘Maak ‘r mèr nie te veel spe(e)ël van, hè!’ is een goede raad om de zaken niet te ingewikkeld te maken en er (ook) niet te veel energie in te steken.
Als er speling zit bv. op de pedalen van de fiets dan zeggen wij ook dat ‘er spe(e)ël op zit’. En in het geval van speling op het stuur van een auto hoor je in Peer ook wel dat er ‘jimmy op het stieër’ zit. Blijkbaar is ‘jimmy’ een verbastering van de Engelse term “shimmy” die aangeeft dat de stuurinstallatie van een auto abnormaal snel trilt.
Tot slot kennen we nog een ‘spe(e)ël’ en als dat op ongepaste momenten tevoorschijn komt, dan ‘zit ’t spe(e)ël hielegans oppe wage’, nl. wanneer iemand ‘ze spe(e)l aut z’n bro.k hèèt hangen’ en dan hebben we het natuurlijk over het mannelijk geslachtsdeel dat uit de broek komt kijken! Je was gewaarschuwd: ‘Deu hadde ’t spe(e)ël wieër!’
Nog ‘spel en speel’?
https://www.vlaanderen.be/taaladvies/taaladviezen/gezelschapsspellen-gezelschapsspelen
https://www.vandale.nl/gratis-woordenboek/nederlands/betekenis/schaakspel
https://www.e-wld.nl/lemma/search/?search=spel
Wagenspel: https://www.dbnl.org/tekst/dela012alge01_01/dela012alge01_01_02305.php
https://www.renaultforum.nl/forum/jimmy-in-het-stuur-tijdens-remmen-t5527.html
https://www.vlaamswoordenboek.be/definities/23084
https://translate.google.com/?sl=en&tl=nl&text=shimmy&op=translate
Eerste publicatie in Blikveld nr. 42 van 20 oktober 2023.
Louis Dingenen