‘Ko.mt es helpe!’ zegt de ene. ‘Helpe? Dè’s veer oer bro.k op te haan!’ zegt de ander. Echt gebeurd! (“Kom eens helpen!” zegt de ene. “Helpen? Dat is om je broek op te houden!” zegt de ander.
Je moet al wat jaren op je leeftijdsteller hebben staan om ooit over ‘helpe’ gehoord te hebben. Neen, het gaat niet over de “helpe” in de juridische context van “zo helpe mij God”. ‘Helpe’ is (o.m.) dialect in een groot deel van Peer voor “bretel(len)”, een (meestal elastieken) draagband die over de schouders loopt en ervoor zorgt dat je broek niet afzakt. De ‘bro.kseriem’ (broekriem) is nooit uit de mode geweest, maar de ‘helpe’ hebben een tijd lang weinig dragers gekend, terwijl ze in de vorige eeuw heel erg “in” waren, meestal uit noodzaak, overigens! ‘Bretelle’ of ‘bretels’ gebruiken we ook in ons dialect en meestal in het meervoud, net als ‘helpe’ en het verkleinwoord is ‘helpkes’, bretellen voor de kinderen.
De bretellen van de kinderen werden nogal eens met ‘knippers’ (klemmen) over de broekrand vastgeklikt. Die van de volwassenen werden meestal met knopen (aan de buitenkant van de broek) vastgemaakt met behulp van twee lederen riempjes met knoopsgaten aan de uiteinden van de bretellen. De lengte van de ‘helpe’ kun je aanpassen door “stellers”, dat zijn klemmen om de bretellen uit te laten of in te korten. Waar de term ‘helpe’ vandaan komt en of je het woord ook in het enkelvoud kan gebruiken, is niet echt duidelijk. Om je broek “op te helpen houden” lijkt een voor de hand liggende uitleg voor de herkomst van het woord.
Het woord “bretel(len)” komt van het Franse woord “bretelles” (broekdraagband) en in het Duits bestaat er geen twijfel over de bedoeling van het woord: “Hosenträger” (broekdrager).
Wist je dat er ook “overhemdbretellen” bestaan? Klemmetjes over de onderrand van het hemd trekken het hemd dan strak naar beneden en zijn met elastieken linten verbonden aan een riem rond de dijen … ja, je komt wat tegen bij je zoektocht naar informatie over woorden. En zo kwamen wij natuurlijk ook uit bij de ‘litskes’ van de bh … en bij de klassieke ‘sjartel’, ‘zjertel’ of ‘zjartel’, de “jarretel” zoals in Van Dale staat, een elastiek met klemmetje om de kous op te houden. Je vindt ‘sjartelle’ in de brave (bedekte) uitvoering en in de gewaagde (iets minder bedekte) uitvoering!
De herkomst van het woord vinden we in het Frans, o.m. in het woord “jarretière” dat “kousenband” betekent … Hallo! De link met de Bende van de Kousenband is snel gelegd en dat leidt ons naar de Vlaamse Volksverhalenbank waar je het verhaal van de roversbende met een zwarte kousenband rond het (linker)been of de (rechter)arm kan lezen.
In het Verenigd Koninkrijk bestaat vandaag de dag nog de “Orde van de Kousenband” (The Most Noble Order of the Garter) en dat is de hoogste ridderorde in de UK en een van de oudste Europese ridderorden, zo lezen we in Wikipedia. De orde staat ook open voor buitenlandse “ridders” en in 2019 is de Nederlandse koning Willem-Alexander tot de Orde van de Kousenband toegelaten. De Belgische koningen Leopold I, II en III, Koning Albert I en Koning Boudewijn zijn ook lid van de Orde van de Kousenband geweest. Of hoe je via ‘helpe’ tot in de hoogste internationale kringen kunt komen!
Meer ‘helpe’:
https://www.vlaamswoordenboek.be/definities/term/helpe
https://etymologiebank.nl/trefwoord/bretel
https://www.e-wld.nl/lemma/search/?search=bretel
https://www.mijnwoordenboek.nl/dialect-vertaler.php?woord=bretels
https://www.bretels.nl/hoe-draag-je-bretels
https://etymologiebank.nl/trefwoord/jarretelle
https://www.volksverhalenbank.be/mzoeken/zoeken_Locaties.php?Locatie=Bende%20van%20de%20Kousenband
https://nl.wikipedia.org/wiki/Orde_van_de_Kousenband
Eerste publicatie in Blikveld nr. 48 van 9 december 2022.
Louis Dingenen
We ontvingen een leuke reactie op het stukje over ‘helpen’. Tot meerdere eer en glorie van het Brogels nemen we het op.
‘Ich weit nog good, det ich es jingske (ierst) mien helpen al aan hoaw en toon mien himme aan die: dè krèg ich toon nimie: in min boks. Doa stond ich toon schoe:n te hoawe. Mien zèsters lachde mich veerkentig oe:t!’ (Ik weet nog goed dat ik als jongetje (eerst) mijn bretellen al aan had en toen mijn hemd aandeed: dat kreeg ik toen niet meer in mijn broek. Daar stond ik mooi (te houden). Mijn zussen lachten mij vierkant uit!)