‘Ich hem het zandmenneke wieër nie gezien … en ich haa m’n oege nog espres zoe lang megelijk ope gehaan!’ (Ik heb het zandmannetje weer niet gezien … en toch had ik mijn ogen nog met opzet zo lang mogelijk open gehouden!)
We nemen aan dat de uitspraak hierboven meer dan eens uit menig kindermondje in Peer genoteerd werd wanneer het kind ’s morgens de slaap uit zijn ogen wreef en nog moe was … van het wakker liggen om het zandmannetje toch maar te zien te krijgen.
Het ‘zandmenneke’ is een dialectvariant, o.m. in Peer, van de sprookjesfiguur “Klaas Vaak”, de kabouter die ’s avonds een soort magisch “slaapzand” in de ogen van de kinderen komt strooien zodat ze goed kunnen slapen en mooie dromen zouden krijgen. “Vaak” is in menig dialect overigens synoniem van “slaap” in de zin van “de neiging tot slaap hebben, slaperig zijn”. In het Duits heet “Klaas Vaak” “Sandmännchen” en de echo daarvan hoor je natuurlijk in ons ‘zandmenneke’
Op de BRT liep in de jaren ’60 het kinderprogramma “Het zandmannetje” en in Duitsland loopt overigens al sinds 1959 een kinderprogramma met de naam “Unser Sandmännchen” dat al van in het begin in Oost- én West-Duitsland uitgezonden werd, dus lang voor het vallen van de Muur en de hereniging van beide landen. De verhalen van het “Sandmännchen” gaan terug op sprookjes van Hoffmann en ook van Andersen … die het zandmannetje in de oorspronkelijke sprookjes melk in de oogjes liet gieten!
Hoe noemen wij de “slaapkorreltjes” die wij ’s morgens in onze ogen vinden en er graag uitwrijven of uitplukken (of is het -pulken)? ‘Sleup’ of ‘sloap’ hoor je in het Peerder dialect zeker, maar volgens mij komen de woorden ‘pips’ (mv: ‘pipsen’) of ‘pups’ en ook wel ‘pi(e)tjes’ voor, maar ik ben er niet heel zeker van. Ken jij Peerder dialectwoorden voor die slaapkorreltjes? Laat maar komen …
In sommige dialecten hoor je het woord ‘prut’ om het slaapzand aan te duiden. “Heb je prut in je ogen?” hoor je wel eens en dan wil de spreker weten of je wel goed wakker bent en of je wel goed ziet! Bij ons hoor je in dat verband ‘hadde gèè zand in oeër oeëge of wa?’ (heb je zand in je ogen, of wat) en als het iets platter en straffer mag, dan zegt men ‘hadde gèè stront in oeër oeëge’ (heb je stront in je ogen?). De bijbedoeling is natuurlijk dat iets zo duidelijk en zichtbaar is dat je het wel gezien moet hebben, tenzij je … (kies maar) in je ogen hebt. Ook in die context is de uitdrukking ‘iemed in sleup doen’ erg bekend in de betekenis van “oplichten, bedriegen” en in het AN heet dat dan “iemand zand in de ogen strooien”!
Nog even wakker blijven, als het kan! Er is nog een verhaal met Peerder zand en een Peerder ‘zandmenneke’ of liever ‘zandman’, nl. dat van volksfiguur en venter Rikus Wans. Deze Perenaar trok heel Peer en omgeving rond met … zijn hondenkar en hij verkocht zand … wit zand (uit Lommel, waarschijnlijk), om de gestampte en stenen vloeren in de huizen mee schoon te maken. Je hoorde hem al van ver aankomen, zo vertelden mijn grootouders, want hij zong altijd en luid: ‘Zand, zand, zand van Rikus Wans …’ en ik ben vergeten hoe het verder ging. Dat wit zand werd ook gebruikt om vlot te kunnen dansen op een stenen vloer, een gebruik dat lang standgehouden heeft. Een hondenkar, waarbij de hond een kar voorttrok, werd al sinds mensenheugenis voor allerlei doeleinden gebruikt, zelfs in WO I. De hond werd ook wel “het trekpaard van de armen” genoemd, vooral omdat hij een goedkoop, gemakkelijk en toch sterk werkdier was, maar het bleef natuurlijk een “hondenbaan”! ‘It’s been a hard days night, and I’ve been working like a dog’, zongen The Beatles in 1964 en zou dat lied met de situatie van die trekhonden te maken hebben? Als je het weet, laat het ons ook weten, ok! Sinds de jaren ’60 mag je een hond overigens niet meer gebruiken om zo’n kar voort te trekken.
Het woord “hondenkar” heeft vandaag de dag trouwens ook een heel andere inhoud gekregen: een hondenkar dient nu om … je hond (en/of je kind) in te zetten als je gaat fietsen of wandelen … En zo zie je dat de wereld verandert en de taal zich aanpast!
Meer ‘zandmenneke’:
https://nl.wikipedia.org/wiki/Slaapzand
https://nl.wikipedia.org/wiki/Klaas_Vaak
https://de.wikipedia.org/wiki/Unser_Sandm%C3%A4nnchen
http://www.vlaamswoordenboek.be/definities/toon/568 http://www.vlaamswoordenboek.be/definities/term/slaap%2C+iemand+in+~+doen
http://www.vlaamswoordenboek.be/definities/term/prut
https://nl.wikipedia.org/wiki/Hondenkar
https://faro.be/sites/default/files/erfgoeddag/Hondenkarren_interview_met_BertWillemen.pdf
Eerste publicatie in “Blikveld” nr. 21 van 21 mei 2021.
Louis Dingenen